Πέμπτη 18 Φεβρουαρίου 2010 στις 19.30
Επανάσταση κι αντεπανάσταση στη Μακεδονία
Συζητήσεις για την πολιτική και την ιστορία
Περιγραφή:
Εθνικά κόμματα, ταξική πάλη, "ατομική τρομοκρατία" και το "πρώτο εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα του 20ού αιώνα".
Εισήγηση:
Τάσος Κωστόπουλος
στην αίθουσα εκδηλώσεων του Μικρόπολις (2ος όροφος)
Αναλυτική περιγραφή:
Η κυρίαρχη ιδεολογία αντανακλάται συχνά στον τρόπο με τον οποίο οι «από κάτω» (ακόμη κι οι ριζοσπαστικές πρωτοπορίες που ευαγγελίζονται την κοινωνική ανατροπή) διαμορφώνουν την ταυτότητα και την ιστορική τους συνείδηση. Στην περίπτωση της Ελλάδας, και ιδιαίτερα των βορειότερων επαρχιών της, αυτή η αντανάκλαση έχει κυρίως να κάνει με την «εθνικοποίηση» της συλλογικής μνήμης των παλιότερων κοινωνικών αγώνων και ριζοσπαστικών εγχειρημάτων, με τον εξοβελισμό όσων εκδοχών τους δεν χωρούν στην προκρούστειο κλίνη ενός «εθνικά καθαρού» παρελθόντος ˙ οι «πολυεθνικές» απεργίες του 1908 και του 1914 στη Θεσσαλονίκη, όπως και το ξεχασμένο (αν και νικηφόρο) προηγούμενό τους του 1879 στην Καβάλα, συνιστούν ένα τυπικό παράδειγμα. Ο εξοβελισμός αυτός επισφραγίζεται με την υιοθέτηση κι αναπαραγωγή των επίσημων αφηγήσεων για όσες συγκρούσεις του παρελθόντος θεωρούνται όχι «κοινωνικές» αλλά «εθνικές» (άρα, υπεράνω ταξικών, πολιτικών και ιδεολογικών αντιθέσεων). Η μόνη εξαίρεση σ’ αυτό τον τελευταίο κανόνα αφορά συνήθως την «πατριωτική» πλειοδοσία της αριστερής ιστοριογραφίας, που καταγγέλλει την υποτιθέμενη διαχρονική «ολιγωρία» των κυρίαρχων τάξεων και των πολιτικών εκπροσώπων τους να υπερασπίσουν αποφασιστικά κι αποτελεσματικά το «εθνικό συμφέρον». Κατά κάποιο τρόπο, τα βιώματα της Κατοχής του 1941-44 επεκτείνονται έτσι αντι-ιστορικά στο χρόνο, επιβάλλοντας μια συγκεκριμένη (και συχνά παραπειστική) ανάγνωση όχι μόνο της επανάστασης του 1821 αλλά και εγχειρημάτων -όπως ο «Μακεδονικός Αγώνας»- που κινούνταν στον αντίποδα κάθε απελευθερωτικής στοχοθεσίας και πρακτικής.
Η (ευρύτερη) Μακεδονία του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα υπήρξε όμως το θέατρο μιας ευρύτατης πολιτικής και κοινωνικής αναμέτρησης, που δίκαια θεωρείται ως ο πρόδρομος των ριζοσπαστικών «εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων» του 20ου αιώνα σε παγκόσμιο επίπεδο. Προϊόν συγκεκριμμένων κοινωνικών και πολιτικών αντιθέσεων, αλλά και του ενοφθαλμισμού στο μακεδονικό χώρο μιας πλειάδας επαναστατικών αντιλήψεων (ναρόντνικοι, σοσιαλιστές, αναρχικοί) που ευδοκιμούσαν τότε στον ευρύτερο σλαβικό κόσμο, το επαναστατικό κίνημα των κομιτατζήδων έχει μέχρι σήμερα μελετηθεί είτε από τους διαμορφωτές των «εθνικών ιστοριογραφιών» των διάδοχων εθνικών κρατών (Βουλγαρία, ΠΓΔ Μακεδονίας και -πολύ περιορισμένα- Ελλάδα) είτε από αγγλοσάξωνες ειδικούς της «αντιεξέγερσης». Και στις δυο περιπτώσεις, το ταξικό περιεχόμενο, τα πολιτικά διακυβεύματα και -κυρίως- η απελευθερωτική διάσταση του εγχειρήματος είτε αποσιωπούνται πλήρως είτε εγκλωβίζονται στον κορσέ μιας καταρχήν «εθνικής» ερμηνείας, με συγκάλυψη ή ακόμη και ανοιχτή πλαστογράφηση των αντιφάσεων που δυσχεραίνουν αυτή τη μεταγραφή του «κοινωνικού» στο «εθνικό».
Αντικείμενο της εισήγησης είναι η περιγραφή των (ελάχιστα γνωστών στο ελληνικό κοινό) επαναστατικών κινημάτων που έδρασαν στην οθωμανική Μακεδονία μεταξύ 1893 και 1913 – κατά κύριο λόγο της Επαναστατικής Μακεδονικής Επαναστατικής Οργάνωσης (ΕΜΕΟ, ΒΜΡΟ, IMRO, ORIM) και των επιμέρους φραξιών της, αλλά και οργανώσεων όπως οι «βαρκάρηδες» της Θεσσαλονίκης, οι σοσιαλιστικές γκρούπες της μακεδονικής ενδοχώρας, το «Λαϊκό Ομοσπονδιακό Κόμμα» κλπ. Για την κατανόηση του πλαισίου και της δυναμικής της εποχής, θα σκιαγραφηθούν επίσης συλλογικότητες και μηχανισμοί όπως το Ανώτατο Μακεδονικό Κομιτάτο της Σόφιας, η Σερβική Ανταρτική Οργάνωση κι η οργανωτική δομή των μακεδονομάχων. Ιδιαίτερη έμφαση θα δοθεί στα πολιτικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά των αντιπάλων, κυρίως όμως στην ανάπτυξη μιας αλληλοτροφοδοτούμενης δυναμικής μεταξύ επανάστασης κι αντεπανάστασης και στο πώς αυτή η τελευταία τροφοδότησε ποικίλες ένοπλες «αντιπολιτεύσεις» (ποικίλων «εθνικών» αποχρώσεων) προς την ΕΜΕΟ. Ως πηγές έχουν χρησιμοποιηθεί τα ελληνικά και βουλγαρικά κρατικά αρχεία, ιδιωτικές αρχειακές συλλογές καθώς και το εξαιρετικά πλούσιο corpus απομνημονευμάτων που έχουν αφήσει πίσω τους οι πρωταγωνιστές και απλοί μαχητές της εποχής.
Προτεινόμενη βιβλιογραφία:
- H.N. Brailsford, Μακεδονία. Oι φυλές και το μέλλον της , Οδυσσέας, Αθήνα 2006.
- Άλμπερτ Σόνισεν, Αναμνήσεις ενός μακεδόνα αντάρτη Εκδόσεις Πετσίβα, Αθήνα 2004.
- Σπύρος Καράβας, «Το παραμύθι της Πηνελόπης Δέλτα και τα μυστικά του Μακεδονικού Αγώνα» σε Αλ. Π. Ζάννας (επιμ.),Π.Σ. Δέλτα. Σύγχρονες προσεγγίσεις στο έργο της Βιβλιοπωλείον της ‘Εστίας’ - Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα 2006, σ.193-289.